Przykłady z historii nauki, gdy świat akademicki był zamknięty na nowe odkrycia

W świecie nauki spotykamy się z różnorodnymi postawami wobec tego, co „uznane” i co „eksperymentalne”. Ustawienia systemowe – metoda rozwinięta przez Berta Hellingera i szeroko stosowana w pracy nad traumami międzypokoleniowymi – dla wielu tradycyjnych psychologów i akademików wciąż pozostają czymś, co można określić mianem „szarlatanerii”. Dla jednych krytyków jest to metoda oparta na nieweryfikowalnych założeniach, dla innych – praktyka o zbyt „ezoterycznym” charakterze, która przekracza granice psychologii naukowej. A jednak historia pokazuje, że wiele dziś uznanych odkryć i metod początkowo także było odrzucanych przez świat akademicki. Dlaczego tak się dzieje? Czy ustawienia systemowe przejdą podobną drogę od kontrowersji do uznania?

1. Paradoksy nauki: Dlaczego nowe idee budzą sprzeciw?

Od wieków nauka rozwija się w rytmie, w którym każda nowa, przełomowa idea najpierw spotyka się z oporem, a nawet pogardą. Jak zauważa Thomas Kuhn, filozof nauki, każdy przełomowy paradygmat naukowy przechodzi przez etapy, w których najpierw jest traktowany jako nieistotny, potem budzi wrogość, aż w końcu zostaje zaakceptowany i staje się częścią głównego nurtu (The Structure of Scientific Revolutions, 1962). Tak było z teorią heliocentryczną Kopernika, która przez wiele dekad była uznawana za herezję, zanim Kościół i świat nauki uznały ją za fundament astronomii.

Dzisiaj ustawienia systemowe stoją przed podobnym wyzwaniem. Dla wielu psychologów akademickich to metoda zbyt „mistyczna”, aby zasługiwała na uznanie w ramach standardowej terapii. I choć niektóre aspekty ustawień systemowych rzeczywiście mogą być trudne do zmierzenia metodami klasycznej psychologii, to ich efektywność oraz powiązania z neuronauką, teorią systemów i psychologią transgeneracyjną sprawiają, że odrzucanie ich a priori jest co najmniej dyskusyjne.

2. Fizyka kwantowa – z początku niedoceniona rewolucja

Kiedy Max Planck w 1900 roku zaproponował koncepcję kwantów energii, jego teoria wywołała sensację i była uważana za prowizoryczne rozwiązanie, a nie za nową podstawę fizyki. Naukowcy długo odrzucali pomysł, że cząstki mogą zachowywać się w sposób dualistyczny, manifestując zarówno cechy falowe, jak i cząsteczkowe. Dopiero dekady później, kiedy Albert Einstein i Niels Bohr pogłębili badania nad mechaniką kwantową, naukowcy przyjęli tę teorię jako klucz do zrozumienia mikroskopijnej natury rzeczywistości. Dziś fizyka kwantowa jest jednym z najważniejszych fundamentów współczesnej nauki.

„„Nowa prawda naukowa nie zwycięża przez przekonanie jej przeciwników i zmuszenie ich do zobaczenia światła, ale raczej dlatego, że jej przeciwnicy w końcu umierają i wyrasta nowe pokolenie, które jest z nią zaznajomione (…) Ważna innowacja naukowa rzadko pojawia się, stopniowo zdobywając i nawracając przeciwników: rzadko zdarza się, że Saul staje się Pawłem. Dzieje się tak, że jej przeciwnicy stopniowo wymierają, a dorastające pokolenie jest zaznajamiane z tymi innowacjami od początku: kolejny przykład tego, że przyszłość należy do młodzieży.”

Max Planck

Podobnie jest z ustawieniami systemowymi, które zdają się odzwierciedlać nielokalność znaną z fizyki kwantowej. Koncepcja „pola morficznego”, które umożliwia odczuwanie emocji i traum przodków, zdaje się wykraczać poza ramy psychologii poznawczej. Rupert Sheldrake, biolog i badacz, wskazuje, że pole morficzne może być rodzajem „pamięci zbiorowej” (The Presence of the Past, 1988). Dla wielu naukowców ta idea wciąż jest zbyt niekonwencjonalna, aby uznać ją za element psychologii. Warto jednak zauważyć, że sam proces rezonansu energetycznego między osobami i ich przodkami zaczyna być badany również w kontekście epigenetyki i transgeneracyjnej psychologii.

3. Hipoteza pamięci komórkowej i opór wobec idei ciała jako nośnika pamięci

Pamięć komórkowa – koncepcja, że nasze ciała mogą przechowywać traumatyczne doświadczenia – przez wiele lat była uznawana za pseudonaukę. Kiedy jednak epigenetyka zaczęła badać wpływ doświadczeń na zmiany w ekspresji genów, świat nauki zaczął stopniowo dostrzegać, że traumatyczne przeżycia mogą rzeczywiście być przekazywane międzypokoleniowo. Badania Rachel Yehudy nad dziećmi osób ocalałych z Holokaustu wykazały, że traumatyczne przeżycia mogą pozostawić trwały ślad na poziomie genetycznym (Transgenerational Effects of Posttraumatic Stress Disorder in Babies of Mothers Exposed to the World Trade Center Attacks during Pregnancy, 2005). Przez lata środowisko akademickie uważało jednak tę teorię za szarlatanerię, ponieważ wymykała się klasycznym badaniom psychologicznym.

Dziś w ustawieniach systemowych pracuje się m.in. z traumami przekazanymi przez przodków, przy założeniu, że na poziomie energetycznym i emocjonalnym możemy odczuwać ich niewyrażone emocje i zinternalizowane traumy. Choć nie jest to dokładnie to samo, co hipoteza epigenetyczna, istnieje wyraźny związek: zarówno epigenetyka, jak i ustawienia systemowe wskazują, że nasze życie i emocje są wplecione w doświadczenia wcześniejszych pokoleń.

4. Psychoanaliza – kiedy Freud był odrzucany

Przypadek Sigmunda Freuda i jego teorii psychoanalitycznych jest jednym z najbardziej znanych przykładów tego, jak długo nauka potrafi być zamknięta na nowe pomysły. Na początku XX wieku jego koncepcja nieświadomości i teorii wyparcia była uważana za kontrowersyjną, a wręcz za coś z pogranicza magii. Freudowi zarzucano zbytnie spekulacje i brak obiektywnych dowodów. Dziś, chociaż psychoanaliza ewoluowała i nie jest już dominującą metodą terapeutyczną, jej elementy stanowią integralną część psychologii, psychoterapii i psychiatrii.

Ustawienia systemowe również bazują na pracy z podświadomością i uważane są za metodę spekulatywną. Część naukowców wskazuje, że nie da się jednoznacznie zmierzyć efektów działania „pola” energetycznego przodków. Jednak jak pokazuje przykład psychoanalizy, podejście do pracy z nieświadomym i wykluczonymi emocjami może być wartościowym uzupełnieniem klasycznych metod. Teoria systemowa, na której ustawienia bazują, potwierdza, że systemy – a rodzina jest jednym z nich – mają zdolność do samoregulacji i transformacji poprzez uzdrowienie dawnych, nieświadomych ran (Minuchin, Families and Family Therapy, 1974).

Dlaczego nauka nie zawsze widzi wartość w nowym?

Jednym z powodów, dla których nauka często odrzuca nowe idee, jest tzw. efekt potwierdzenia, czyli tendencja do preferowania informacji, które potwierdzają istniejące przekonania, i odrzucania tych, które są z nimi sprzeczne. Ustawienia systemowe, poprzez pracę z emocjami, polem energetycznym i reprezentacją przodków, wykraczają poza standardowe paradygmaty psychologii akademickiej, co budzi sceptycyzm. Choć ta metoda ma wiele wspólnego z terapią systemową, jej bardziej „intuicyjny” charakter jest trudniejszy do zbadania klasycznymi metodami naukowymi.

Drugi czynnik to wąskie ramy naukowej metodologii. Nauka opiera się na dowodach empirycznych, które można powtarzać i weryfikować, a badanie energii i pól morficznych nie jest łatwe w ramach standardowych badań psychologicznych. A jednak w obszarach takich jak fizyka kwantowa czy psychologia transgeneracyjna pojawiają się wskazówki, że na poziomie nielokalnym wszystko jest ze sobą połączone – co samo w sobie zdaje się wspierać koncepcje ustawień systemowych.

Przyszłość ustawień systemowych: z pogranicza do uznania?

Historia pokazuje, że wiele przełomowych odkryć było najpierw uznawanych za nieprawdziwe lub nieistotne, by następnie stać się częścią głównego nurtu nauki. Ustawienia systemowe mogą być na podobnej drodze – choć obecnie są odrzucane przez część psychologów akademickich, coraz więcej badań nad neuronauką, psychologią transgeneracyjną i teorią systemów wskazuje na możliwość istnienia mechanizmów, które w sposób wiarygodny wyjaśniają działanie tej metody.

Można powiedzieć, że tak jak Freud czy Planck, ustawienia systemowe dziś są na etapie przejściowym. Czy za kilka dekad staną się uznaną metodą terapeutyczną? Czas pokaże.